به مناسبت 16 آبان زادروز ملک الشعرای بهار
ای خطۀ ایران مهین، ای وطن من
ای گشته به مهر تو عجین جان و تن من
بخشی از مقاله شعر بهار از کتاب با چراغ و آینه اثر دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی (صص 386 – 381)
به دوگونه میتوان در باب شعر بهار و هر شاعری سخن گفت: یکی آنکه برخورد او را با ارزش های مختلف حیات مورد نقد و نظر قراردهیم و در این راه پست و بلند اندیشه و حدود شناخت او را از این مفاهیم و ارزشها بررسی کنیم و از انسجام فکری یا تناقض و ناهمخوانی درونمایه های شعری او بحث کنیم و اگر بتوانیم رابطه این زمینه ها را با مسائل طبقاتی عصر او و مسائلی که در اعماق جامعه جریان داشته، نشان دهیم و مثلا ببینیم وی چه نوع برداشتی از مفهوم وطن یا آزادی و عدالت یا خدا و زیبایی یا هریک از مفاهیم ارزشی و اندیشه های محوری روزگار خویش داشته است. راه دیگر این است که ببینیم در قلمرو خلاقیتهای هنری، حدود ابداع و یا درجه تقلید او تا کجاهاست و آبشخور ذوقی او در سنت ادبی زبان فارسی، بیشتر از چه دوره هایی و در شعر چه شاعرانی است و در زمینه هرکدام از عناصرسازنده شعر از قبیل زبان و تصویر و موسیقی و طرح و انگاره تا کجاها نو آوراست و تا کجاها گرفتار تقلید.
بگذارید اول، دربافت تاریخی عصر بهار، نگاهی کنیم به موقعیت او: شعر بهار، چنانکه جای دیگر هم اشاره کردهام، درمرکز شعر مشروطیت قراردارد، و تمایز او از اقرانش (ادیب پیشاوری، ادیب الممالک، دهخدا، سید اشرف،عارف،عشقی،ایرج) در این است که پس از دوره مشروطیت نیز ادامه یافته و قریب سه دهه دیگر را نیز شامل است، یعنی تمام دوره بیست ساله رضاشاه و نزدیک به یک دهه پس از سقوط او، و این سی سال بهترین سالهای شاعری اوست و از نوادر حوادث تاریخ شعر فارسی در قرن اخیر(وشاید هم تمام قرون) این که شعر بهار تا آخرین روزهای حیاتش همواره در اوج زندگی و پیوند با نبض جامعه بوده و هرگز به ابتذال و سستی و تکرار-که از ویژگیهای دیگران در سنین کهولت و پیری است- گرفتار نشده است (نگاه کنید به «هدیۀ باکو»، «لالۀ خونین کفن ازخاک سرآورده برون» و «جغد جنگ» و…) وحال آن که غالب معاصران پس از یک دوره کوتاه شهرت، کارشان گاه به ابتذال عجیبی میکشد و هیچ کدامشان حاضر نیستند که این حقیقت را بپذیرند و اصرار دارندکه آن روزها آن نوع شعر ضرورت داشت و این روزها این نوع شعر. نمونه هایش را خودتان نام ببرید.
در همین زمینه شعر مشروطیت که اشاره کردم اگر بخواهیم شعر بهار را بررسی کنیم تنها شاعری که به لحاظ حجم آثار با او قابل مقایسه است، ادیب الممالک است و تنها شاعری که به لحاظ نفوذ در میان توده وسیع خوانندگان میتواند با او رقابت کند ایرج. وگرنه دیگران به هیچ وجه جایی برای مقایسه ندارند؛ نفوذ سید اشرف، بیشتر در روزگار حیات او وآن هم در قشرهای خاصی از خوانندگان و دوستداران شعر بوده و نفوذ عارف به خاطر تصنیفها و مقام موسیقیایی اوست.
از مجموع شعر استادانه و بسیار استوار ادیب الممالک چند شعر میتوان یافت که توانسته باشد به میان انبوه خوانندگان شعر، در نسل های پس از او راه یافته باشد؟ اگر به دیوانش مراجعه نکنید و از حافظه تان مدد بگیرید خواهید گفت: «برخیز شتربانا بربند کجاوه» آن هم آغاز شعر و چند بند آن که در میان وعاظ و اهل منبر شهرت یافته. و «قاضی عدلیه بلد» و شاید یکی دو شعر دیگر مثل «تا زبر خاکی ای نهال برومند» بقیۀ شعرها استوار و خوب و به هنجار قدماست و شاید به لحاظ صورت و ساخت قدمایی قوی تر از بسیاری از شعرهای بهار. اما چرا به میان حوزههای وسیع خوانندگان شعر راه نیافته است؟
طنز ایرج، به ویژه در قلمروهای خاصی، بسیار دلپذیر و در نوع خود بی دلیل است نه تنها در قیاس با معاصرانش که درطول تاریخ شعر فارسی، اما از قلمرو طنز به جد کمتر پرداخته و اگر پرداخته توفیق طنزهای او را ندارد؛ دو سه شعراستثنایی او مانند قلب مادر یا گویند مرا چو زاد مادر و… را به خاطر دارم. ولی در شعر بهار، طنز اگر به حد ایرج شیرین و نافذ نیست تنوع اقالیم شعری او را نباید فراموش کرد:در حوزههای گوناگون وصف طبیعت (گیلان و مازندران) خشم و خروشهای انقلابی(دماوند) و در قلمرو طنز(ترسم من از جهنم و آتشفشان او) و در قلمرو وطنیات که حوزه اصلیشعر اوست( لزن و قصیدۀ نوروز آمد سپس بهمن و اسفند) و در قلمرو مسائل سیاسی روز (جغد جنگ) و در تصویر نفسانیات و احوال خویش در محبس؛ به مناسبت قرارگرفتن بهار در دورانی پس از قرون وسطی، حبسیه هایش برحبسیه های مسعود سعد، میتوان گفت، رجحان دارد- دست کم برای خواننده عصر ما و پس از عصر ما که جهان بینی انسان عصر فئودالی را بیش وکم وداع گفته است. حتی در اخوانیات (که غالباً آن را از حدود شعرهای خصوصی به در آورده و نوعی سروده است که لذت یک شعر گسترده را به خواننده می دهد: یاد باد آن عهد کم بندی به پای اندر نبود). و مرثیه، چه مرثیههای دوستانه مثل(«دعوی چه کنی داعیه داران همه رفتند» و یا «دجلۀ بغداد در مرگ زهاوی خون گریست») و چه مذهبی و بسیاری اقالیمدیگر، دیوان بهار، متنوع ترین دیوان شعر فارسی است، در عصر مشروطیت.
این مسألۀ مقایسه تنوع اقالیم شعری بهار را می توان از عصر مشروطه به قدما نیز تسری داد و گفت: در دیوان هیچ شاعر قصیده سرایی (با همۀ عظمت و بیگرانگی شعر سنایی و استواری ساخت و انسجام فکری ناصر خسرو و تصاویر بدیعخاقانی) به اندازه دیوان بهار تنوع اغراض وجود ندارد. این یکی از سعادت های بهار بوده است که قصیده را در روزگاری به خدمت شعر خویش در آورده که تاریخ اجتماعی ایران و جهان هر روز گونه و رنگ تازهای به خود گرفته و او تجارب شعری قدما را به خدمت اندیشههای خویش، در ارتباط با حوادث عصر، در آودره است؛ این چنین امکانی برای خاقانی و ناصر خسرو و سنایی نبوده است (در قصاید قدما متنوع ترین حوزه موضوع از آن سنایی است.) و این به معنی آن نیست که بخواهم بگویم قصیده بهار بهتر از قصیده سنایی یا خاقانی است؛ سخن بر سر چیز دیگری است و آن مسألۀ تنوع زمینههای شعری است.
تنها شاعری که از نسل شاعران پس از مشروطیت، هم به لحاظ تنوع در اسالیب بیان و هم به لحاظ نفوذ در میان خوانندگان،می تواند با بهار مورد مقایسه قرار گیرد پروین اعتصامی است؛ اما در دیوان پروین،اگر تنوع اسالیب بیان، وجود دارد (مناظرهها، فابلها) ولی از حوزه اخلاق،آن هم همان آموزش های تجربه شده شاعران پیشین، به ندرتگامی بیرون نهاده است و تنوع اقلیمی شعر بهار را ندارد. البته دیوان پروین یکدست تر از دیوان بهار است و نفوذ او در میان خوانندگان شعر بیشتر از بهار مینماید.
شعر فارسی پس از ظهور نیما، چه بخواهید و چه نخواهید، معیارهای تازهای را پذیرفته و در قلمرو آن معیارها، دیگرجایی برای مقایسه کسی با بهار باقی نیست. بهار واپسین تجلی یکی از ارجمند ترین صورت های شعر فارسی است؛ صورتی که از رودکی آغاز و به بهار ختم می شود. منظور سیر طبیعی این قالب است وگرنه در دوهزار سال دیگر هم ممکن است کسی بیاید و قصیدهای بگوید.
اگر نبوغ را نوعی حسن تصادف در مسیر زندگی افراد ندانیم، یکی از اموری که سبب توفیق چشم گیر بهاردر شعر فارسی شده است، این است که او در پایان یک دوره عظیم از تجارب قدما، بخش مهمی از آن تجربه ها را به خدمت مسائلیدر آورده که قدما از پرداختن به آنها محروم بودهاند: یعنی ساخت و صورت های قدمایی شعر را که بیشتر در خدمت معانی محدودی از هجو و مدح و اخلاق بوده به قلمرو گسترده ای از مسائل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عصرجدید در آورده است. اگر از چند اثر استثنایی بهار بگذریم، شاهکارهای او، همه، استقبال هایی است که از قدما کرده و درحقیقت تجربه های آنان را در زمینه زبان و موسیقی و تصویر به خدمت اندیشههای عصر خویش در آوردهاست، حتی بعضی از این کوششها به گونهای است که نوعی نقیضه یا پارُدی سازی (parody) در قبال کارهای قدما به شمار میرود؛ مثل نقیضه گونۀ «کاروانی همی از ری به سوی دسگره شد» که در داستان پیشه وری و وقایع آذربایجان سروده است.
در شعر بهار ساخت و صورت های قدمایی، در اثر ترکیب با عوالم روحی انسان عصر جدید، بافت تازه ای به خود گرفتهکه در مجموع نوعی سبک شخصی Individual style را در شعر او به وجود آورده است و این مهم ترین امتیاز اوست. البته سبک شخصی، به معنی دقیق کلمه، شاید بر آن نتوان اطلاق کرد زیرا سبک شخصی در تاریخ شعر فارسی، چیزیاست که تا روزگار نیما بسیار اندک یاب است.
اگر بخواهیم سفینه ای از شعر سنتی صد سال اخیر ایران فراهم آوریم و از همه انواع شعر در آن نمونه بیاوریم : از طنزاجتماعی و وصف طبیعت تا سیاست و اخلاق و وطنیات و حتی اخوانیات و دیگر نمونه ها از قبیل شعرهای ساده تعلیمی برای کودکان و نوجوانان و تصنیف های سیاسی و…، تصور من بر آن است که سهم بهار بیش از هرکسی است، جز در قلمرو غزل که غزل های او در قیاس دیگر نمونه های شعرش پایه ای فروتر دارند و بی انصافی است اگرغزل های او را با غزل های استاد شهریار یا عماد خراسانی یا سایه قیاس کنیم. با اینکه بعضی از غزل های او به دلایلی شهرت بسیار یافته مثل غزل «من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید» و امثال آن. بهار اگر در قالب غزل توفیقی داشته باشد، باز در غزل های سیاسی اوست نه غزل به معنی شعر عاشقانه. حق این است که بهار روح غزل سرایی و زمینۀ نفسانی اینگونه شعر را هیچ گاه نداشته است و تجارب او در این باب، ناکامترین تجارب شعری است.