حکیم الهی علي اكبر مدرس يزدي
استاد و فیلسوف بزرگ، مرحوم آیة اللّه ابو محمد، میرزا علی اکبر مدرس، متخلّص به « تجلی» و معروف به « حکیم الهی» ، فرزند حاج میرزا ابوالحسن تاجر اردکانی است که پدرش از اردکان به یزد مهاجرت نمود و او در حدود سال 1264ه ق در شهر یزد متولد گردید.
تحصیلات مقدماتی، چون فارسی، صرف و نحو عربی و فقه را نزد استادان یزد فرا گرفت، سپس راهی شهر اصفهان شد در آن زمان اصفهان دارالعلم بود، و مدرس یزدی مدت چهل سال در آن شهر به تحصیل و تدریس پرداخت و در علوم مختلف چون فقه و اصول، فلسفه و عرفان، کلام و ریاضیات سرآمد عصر خویش گردید.
یکی از شاگردانش از وی چنین نقل کرده است:
« مدت چهل سال در اصفهان به تحصیل اشتغال داشتم که جز مدرسه و راه حمام، جای دیگر را در اصفهان بلد نبودم.»
این مطلب میرساند، علاقه ایشان به تحصیل علم چنان بوده است که حتی اجازه گردش و دیدن شهر اصفهان را در مدت چهل سال به خود نمیداد.
پس از خاتمه دوران تحصیل در اصفهان، به تهران عزیمت نمود و در مدرسه شیخ عبدالحسین اقامت گزید.نظر به اینکه خواهرش ساکن قم بود و با وساطت وی از قم همسر اختیار نموده بود، در سال 1327ه ق به قم مهاجرت نمود و قبل از ورود حضرت آیة اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به قم، در مدرسه خان « آیة اللّه بروجردی» حوزه درس وسیعی را تشکیل داد.
رهبر کبیر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی قدس سره در این باره چنین فرمودند:
« ما که آمدیم قم، مرحوم آقا میرزا علی اکبر حکیم - خدا رحمتش کند - در قم بودند، وقتی که حوزه علمیه قم تأسیس شد علما میرفتند آنجا در محضر آقای میرزا علی اکبر حکیم درس میخواندند. مرحوم آقای خوانساری، مرحوم آقای اشراقی و مرحوم آیة اللّه العظمی حاج سید احمد خوانساری میرفتند پیش آقای میرزا علی اکبر درس میخواندند» .
آیة اللّه حاج میرزا خلیل کمرهای یکی از شاگردان وی - درباره تدریس استادش در قم میگوید:
« درس استاد فیلسوف بزرگ آقای میرزا علی اکبر مدرس یزدی در مدرسه خان واقع در میدان آستانه بود و طلاب دور ایشان را گرفته بودند و حتی میرزا هدایت گلپایگانی که مرد موقری بود به آنجا میآمد...شنیدم بعضی دیگر مانند آیة اللّه حاج میرزا سید علی یثربی و آیة اللّه کبیر قمی هم بطور خصوصی در درس استاد شرکت میکردند» .
استادان:
آن حکیم الهی در ایام تحصیل در اصفهان و تهران از محضر استادان بزرگواری که بسیاری از آنها به حق از اعاظم و حکما و اساطین عرفا بودند، کسب فیض نموده و قلب تشنه معارفش را، لبریز از آب حیات حکمت و معرفت نمود، اسامی برخی از آن فرزانگان از این قرار است
1-آقا محمد رضا حکیم قمشه ای.
وی مردی به تمام معنا وارسته و عارف مشرب بود، با خلوت و تنهایی مأنوس بود و از جمع تا حدودی گریزان.
2- جهانگیر خان قشقایی.
وی در بزرگی عشق تحصیل پیدا کرده و دنبال علم را گرفت تا آنجا که استاد مسلّم فلسفه در اصفهان گردید. آن مرحوم علاوه بر مقام علمی و فلسفی، در متانت و وقار و انضباط اخلاقی و تقوا نمونه بود. تا آخر عمر در همان لباس عادی اوّلی خود باقی بود و فوق العاده مورد ارادت شاگردان و آشنایان بوده است. وی در سال 1234ه ق در دهاقان اصفهان متولد شد و در سال 1328ه ق در اصفهان در گذشت و قبرش در تخته فولاد اصفهان معروف است.
3-آیة اللّه آقا علی زنوزی:
معروف به آقا علی حکیم و آقا علی مدرس. وی فرزند ملا عبداللّه و از اساتید کم نظیر قرن اخیر است. او در سال 1234ه ق در اصفهان متولد شد و از محضر پدر بزرگوارش علوم منقول و معقول را فرا گرفت، و برای تکمیل دروس فقه و حکمت به عتبات عالیات و قزوین مسافرت نمود و از محضر اساتید بزرگواری چون آیة اللّه میرزا حسن نوری، فرزند ملا علی نوری در اصفهان و ملا آقای قزوینی، در قزوین بهرهمند گردید. سپس به تهران رفت و سالها در مدرسه سپهسالار قدیم مدرس رسمی گردید.و غالب کتب کلام و حکمت در ریاضیات را استادانه تدریس میکرد.
1-آیة اللّه آقا میرزا ابوالحسن جلوه:
وی فرزند سید محمد طباطبایی اصفهانی زوارهای، یکی از مشاهیر فلاسفه اسلامی و از احفاد سید الحکماء و المتألهین میرزا رفیع الدین نائینی، استاد علامه مجلسی است.
شاگردان:
آیة اللّه میرزا علی اکبر مدرّس شاگردان زیادی تربیت نمود که بسیار از آنان استادان بزرگ درس حکمت در حوزههای علمیه بودند. نام بعضی از آنها بدین قرار است:
1-آیة اللّه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی.
2-آیة اللّه سید ابوالحسن رفیعی قزوینی.
3-بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران آیة اللّه حاج آقا روح اللّه موسوی خمینی ( ره) .
7-آقا سید کاظم عصّار تهرانی که ریاضیات قدیم را نزد وی فرا گرفته است.
8-آیة اللّه حاج آقا حسین قمی طباطبایی.
9-آیة اللّه آقا میرزا احمد آشتیانی.
10-آیة اللّه شهاب الدین مرعشی نجفی ( ره) .
11-آیة اللّه آقا میرزا محمد علی شاه آبادی.
و جمعی دیگر از بزرگانی که نام بعضی از آنها در صفحات قبل آمده است، در محضر این حکیم الهی کسب فیض نمودند.
تألیفات:
تألیفات آیة اللّه مدّرس یزدی، بیشتر در زمینه فلسفه است.
1-رسائل حکمیّه» در سال 1365ه ق توسط وزارت ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.
2-رساله عمادیه یا حکمت عمادیة.
وی بنا به خواهش شاهزاده بدیع الملک میرزا ملقب به عمادالدّوله حکمران یزد، رسالهای به فارسی مشتمل بر مسائل مهمّ حکمت الهی نوشت که به رساله عمادیة یا حکمت عمادّیه موسوم است.نکته قابل ذکر اینکه، رساله مذکور شرحی ملخّص از حکمت اشراق است که با بیان ساده نگارش یافته، این موضوع نمایانگر این است که مرحوم حکیم یزدی در حکمت اشراق نیز تبحّر داشته است. دکتر موسوی بهبهانی این کتاب را از تقریرات دروس آن حکیم شمرده که توسط بدیع الملک به رشته تحریر در آمده است.
3-حاشیه بر اسفار صدر المتألهین ( ره) .
4-حاشیه بر فصوص الحکم محی الدین بن عربی.
5-حاشیه بر قوانین مرحوم میرزای قمی.
بعضی از شاگردان وی نیز تقریرات درس استاد خود را به رشته تحریر در آورده به چاپ رساندهاند که معروفترین آنها عبارت است از:
1-شرح« الدرة الفاخرة، تالیف ملاعبدالرحمان جامی»
دکتر علی موسوی بهبهانی، استاد دانشگاه تهران در مقدمه آن چنین نگاشته است:
« شرح و ترجمه کتاب الدرة الفاخره به قلم عمادالملک است ولی به واقع وی بیانات استاد خود یعنی فیلسوف متأخر حوزه علمیه قم، مرحوم آقای میرزا علی اکبر یزدی معروف به « حکیم» را تحریر کرده است... قدر مسلم آن است که وی از بزرگترین اساتید فلسفه اسلامی در قرن اخیر در حوزه علمیه قم بوده است» .
از مطالعه شرح الدرة الفاخرة جامعیت استاد در شعب علوم عقلی یعنی کلام و فلسفه و تصوّف روشن و آشکار میشود.
بدیع الملک میرزا، مقرر و نویسنده در مقدمه آن چنین آورده است:
« ...این بنده محتاج به فضل ربّه الکریم را موجب اجری، و در عالم یادگار باشد تا در سنه 1307هجری موفق شد که رسالة موسومه به درّة الفاخرة را که تألیف مولانا المحقق المدقّق العارف الکامل، ملاعبدالرحمان جامی - علیه الرحمة - میباشد و جامع اصول مطالب و عمد مقاصد در این علم است، در خدمت جناب عمدة الحکماء الالهیین و قدوة الفضلاء المتألهین الوحید الموحد و الفرید المتفرّد المدرس فی المعقول و المنقول و الفروع و الاصول، آقای میرزا علی اکبر یزدی - دامت افاداته - استفاده نمود و شرح بر آن رساله مقرّر داشتند، و به ملاحظه صحّت استاد رسانیده و در خاتمه کتاب افاده مختصری در مسأله وجود از عبدالرحمان جامی قدس سره به نظر رسید و شرحی بر آن نوشته اضافه نمودند...»
2-عماد الحکمة در شرح « المشاعر» ، تالیف مرحوم صدر المتألهین» .
این کتاب نیز از تقریر دروس آن حکیم الهی است که توسط بدیع الملک به رشته تحریر در آمده است. وی در مقدمه آن نوشته است: « این بنده کتاب المشاعر را در خدمت استاد جناب مستطاب عمدة الحکماء و المتألهین و زبدة العلماء المتشرعین، المحقق الکامل و العارف الواصل آقای آقا میرزاعلیاکبر یزدی المدّرس - دامت افاضاته - استفاده نمودم و بیانات معظم له را جمع و به رشته تحریر در آوردم و به نظر استاد رسانده و آن را کتابی نمود موسوم به عماد الحکمة»
از این شرح نیز احاطه علمی و تبحر استاد در مشرب فلسفی ملاصدرا به خوبی استفاده میشود.
کتاب مشاعر با مقدمه به همراه ترجمه عمادالدولة که تقریر درس مرحوم آقا میرزا علیاکبر مدّرس یزدی است به سعی و اهتمام مستشرق ایران دوست، استاد دانشگاه سربن فرانسه، پرفسور هانری کربن، توسط انجمن ایران و فرانسه به زبان فرانسه به طبع رسیده است.
وی دارای خطی بسیار زیبا و ذوق شعر نیز بوده است. نمونهای از اشعار وی چنین است:
ای دل افسرده تا کی در قفس مانی خموش
در گلستان اندرآ، چون بلبلان با صد خروش
گر چه سرّ عشق نتوان فاش کردن در جهان
میتوان در پرده گفتن رازها با اهل هوش
پخته گردانید این دلهای خام از تاب عشق
کز فروزان آتش او سنگ میآید به جوش
جام می لبریز کن از می که ناگه بشنوی
هاتف غیبی که میگوید گوارایت بنوش
کی به کویش وصل یابی گر نباشد لطف دوست
لیک بشتاب اندر این ره تا توانی و بکوش
پس به چشم یار بینی این زمان اغیار را
وز درون پرده بینی پردهدار پرده پوش
گر غریق بحر غیبی ای دریغا غم مخور
کو رحیم است و کریم است و غفور و عیب پوش
گرمی وحدت « تجلی» نوشی از دست حبیب
تا ابد مدهوش مانی و نمیآیی به هوش
وفات:
فیلسوف بزرگ حکیم عالیقدر سرانجام پس از 80 سال عمر با برکت و تربیت شاگردانی ارزشمند در اواخر سال 1344ه ق دار فانی را وداع گفت و در مزار شیخان قم در جوار زکریا بن آدم، مدفون گردید.
این عبارت روی سنگ قبر ایشان ثبت است:
« هذا مرقد شریف العالم النبیل الفاضل الجلیل و الفضیل جامع المعقول و المنقول حاوی الاصول و الفروع وحید العصر فرید الدهر العالم الربانی و البحر الصمدانی الحکیم الالهی استاد الکل فی الکل اعلم العلماء العالمین و افضل الفقهاء و المجتهدین آیة اللّه العظمی آقای میرزا علی اکبر مدّرس الیزدی طاب ثراه و جعل الجنّة مکانه و مثواه و حشره مع تولّاه بحق محمّد و آله، به تاریخ 1344من الهجرة النبویة»