قاعده امکان أشرف
ملاصدرا در اسفار این قاعده را به طور مبسوط مورد بحث قرار داده است و اکثر اقوال و عقاید مربوط به آن را نقد و بررسی کرده است وی این قاعده را میراثی از فیلسوف اول ، ارسطو می داند ، چنان که می گوید :
«فی قاعدة امکان الاشرف الموروثة من الفیلسوف الاول ممّا یتشعب عن اصل امتناع صدور الکثرة عن الواحد الحق»
و این عبارت را نیز از کتاب « السماء و العالم » ارسطو نقل می کند :
«یجب ان یعتقد فی العلویّات ما هو اکرم»
سپس از ابوعلی سینا ، شیخ اشراقی و محمد شهرزوری نام می برد که این بزرگان در بیشتر آثار خود قاعده امکان اشرف را جهت اثبات بسیاری از مسائل مهم فلسفی به کار برده اند.
بیان قاعده:
قاعده امکان اشرف عبارتست از اینکه در تمام مراحل وجود لازم است ممکن اشرف ، بر ممکن اخس مقدم باشد . به عبارت دیگر هرگاه ممکن اخس موجود شود ، ناچار باید پیش از آن ممکن اشرفی موجود شده باشد . مثلا هنگامی که نفس و عقل را در نظر بگیریم و با یکدیگر مقایسه کنیم ، مطمئن خواهیم شد که عقل برتر از نفس است ؛ در این صورت اگر به صدور وجود نفس آگاه باشیم ، به صدور وجود عقل پیش از آن نیز آگاه خواهیم بود .ملاصدرا جهت اثبات عقل ، که آن را « مفارق قدسی »نامیده و به دوازده طریق استدلال نموده است که طریق سوم آن ، قاعده «امکان اشرف » است.
برهان قاعده:
برهانی که جهت اثبات این قاعده اقامه کرده اند ، به چندین طریق تقریر شده است که در اینجا به طرق گوناگون آن اشاره می شود:
تقریر اول :
هرگاه ممکن اخس از باری تعالی صادر شده باشد ، حتما پیش از آن باید موجود اشرف صادر شده باشد ؛ زیرا در غیر این صورت ، یکی از سه اشکال زیر لازم می آید :
۱ . صدور کثیر از واحد
۲ . اشرف بودن معلول از علت خویش
۳ . وجود موجودی اعلی و اشرف از باری تعالی
و چون این اشکال های سه گانه ، ممتنع و برخلاف عقل است ، نتیجه میگیریم که موجود اشرف باید پیش از موجود اخس صادر شده باشد .
اما وجه لزوم یکی از سه اشکال مزبور ، در صورت عدم صدور موجود اشرف پیش از موجود اخس آن است که در این فرض یا باید موجود اشرف با موجود اخس توام با یکدیگر از حق تعالی صادر شده باشد ، که در این صورت اشکال اول ، یعنی صدور کثیر از واحد لازم می آید ؛ یا باید موجود اشرف بعد از موجود اخس صادر شده باشد که اشکال دوم ، یعنی اشرف بودن معلول از علت خویش لازم می آید .
و یا باید موجود اشرف ، با اینکه ممکن است اصلا صادر نشده باشد . نه قبل از موجود اخس و نه توام با آن و نه بعد از آن .در این صورت چنین موجودی که صدور آن ممکن است و از واجب الوجود صادر نشده است ، باید عدم صدور آن مستند باشد به علتی که آن علت اشرف و اعلی از واجب الوجود باشد و این امر خود محال است . زیرا واجب الوجود ، فوق ما لا یتناهی است و چیزی نمی تواند اشرف از او باشد .
تقریر دوم : برای مطالعه تقریر دوم به کتاب قواعد کلی فلسفه در فلسفه اسلامی جلد اول صفحه ۳۴مراجعه بفرمایید
شرایط قاعده :
بیشتر کسانی که قاعده ممکن اشرف را معتبر می دانند و آن را به کار می برند ، برای جریان آن دو شرط عمده قائل اند که به ترتیب عبارتند از :
۱ – موجود اشرف و موجود اخس با یکدیگر دو ماهیت متحد باشند .
۲ – مورد جریان قاعده فقط مبدعات و موجودات ما فوق عالم کون و فساد باشند.
بنابراین قاعده امکان اشرف ، در جهان عنصری و عالم حرکات و هم چنین مواردی که موجود اشرف و اخس اتحاد نوعی و ماهوی نداشته باشند ، جاری نمی شود .
ملاصدرا ، اگر چه با معتبر بودن این دو شرط عمده مخالفت نکرده ولی چون در باب وجود ، قائل به تشکیک است و وجود را یک حقیقت اصیل ذو مراتب می داند که بین افراد آن تفاوت نیست مگر به کمال و نقص در نفس حقیقت مشترکه وجود ، قاعده امکان اشرف را در مراتب تشکیکی وجود جاری میداند و منشأ پیدایش اختلافات ماهیات و تفاوت انواع را اختلاف در مراتب وجود و سرچشمه این نوع تفاوت در مراتب وجود را نیز خود وجود می داند .
موارد جریان قاعده:
با توجه به مطالب گذشته ، می توان گفت مورد جریان قاعده امکان اشرف در مرحله نخست ، « عقل اول و کلیه عقول طولیه » است و در مرحله دوم « عقول عرضیه و ارباب انواع » و در مرحله سوم « اشباح مثالیه و صور برزخیه » است .
ملاصدرا این قاعده را در غایات وجودیه اشیاء نیز جاری می داند . چنان که شریف را بر خسیس ، بالفعل را بر بالقوّه ، صورت را بر ماده ، صدق را بر کذب مقدم می داند و معتقد است که در عالم کون و فساد اگر چه موجود اخس به حسب زمان بر موجود اشرف مقدم است ، مانند نطفه که بر حیوان مقدم است و بیضه که از نظر زمان قبل از مرغ است ، ولی در واقع موجود اشرف به حسب وجود و ایجاد پیش از موجود اخس است .
هرگاه ترتیب ذاتی و نظام آفرینش اشیاء مورد بررسی قرار گیرد ، معلوم می شود که همواره وجوب بر امکان ، فصل بر جنس ، وحدت بر کثرت ، اتصال بر انفصال ، خیر بر شر و وجود بر عدم مقدم است . به این ترتیب می توان ادعا نمود که قاعده امکان اشرف در غایات وجودیه اشیاء به معنای مزبور نیز جاری می شود و مورد جریان آن در انحصار عالم عقول نیست ؛ بلکه مفاد آن چنان که گذشت ، این است که ممکن اشرف در تمام مراحل وجود بر ممکن اخس مقدم است و هرگاه ممکن اخس موجود باشد ، بالضروره پیش از آن ممکن اشرف موجود خواهد بود .
با توجه به جریان قاعده اماکن اشرف معلوم می شود که نقش آن در اثبات بسیاری از مسائل فلسفی شایان اهمیت فراوان است و نمی توان آن را نادیده انگاشت .چنانکه ملاصدرا به اهمیت قاعده و فواید بسیار آن اشاره کرده است .