زباله های پلاستیکی یکی از بزرگ ترین معضلات زیست محیطی را در جهان امروز بوجود آورده اند. این مصنوعات دست بشر به علت قابلیت های فراوان و قیمت ارزان به شکل های مختلفی مورد استفاده قرار می گیرند. دامنه این محصولات از وسایل و ابزارهای پیش پا افتاده و روزمره تا وسایل فوق پیشرفته و استراتژیک را شامل می شوند. استفاده از مواد پلاستیکی به حدی روزمره شده که هیچ کس نمی تواند بدون کاربرد روزانه از این مواد زندگی نماید.
یکی از مواد پلاستیکی دارای کاربرد فراوان در زندگی بشر کیسه های پلاستیکی است. این کیسه ها به علت مصرف روزانه و عمومی آنها و تقریبا استفاده به صورت یکبار مصرف و تبدیل سریع به زباله های بعضا غیرقابل بازیافت و حتی کثیف مشکلات و معضلات بسیاری برای محیط زیست بوجود آورده اند که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.
ایران نیز جزو کشورهایی است که سالانه مقادیر زیادی لوازم پلاستیکی تولید می کند و این به خاطر داشتن منابع نفتی و تولیدات پتروشیمی فراوان است به همین علت کشور ما یکی از عمده تولید کنندگان مواد پلاستیکی به شمار می رود و از طرف دیگر مهم ترین دلیلی که سبب استفاده هرچه بیشتر از کیسه های پلاستیکی شده است، قیمت ناچیز آنها در مقایسه با کیسه های پارچه ای و کاغذی می باشد. اما غافل از این موضوع هستیم که هزینه جمع آوری، بازیافت، امحاء این مواد و از همه مهم تر هزینه زیان و خسارات زیست محیطی ناشی از پراکندگی آنها در محیط زندگی غیرقابل محاسبه و بسیار گزاف می باشد.
زیرا پلاستیک غیرقابل تجزیه است و کیسه های نایلونی و کیسه زباله به طور متوسط ۵۰۰ سال در محیط باقی می مانند. کیسه های پلاستیکی به علت سبکی به راحتی به همراه باد همه جا پخش می شوند و بیشتر آنها سر از دریا و مناطق طبیعی و حفاظت شده در آورده و موجبات آلودگی دریا و خاک و در نهایت محیط زیست را فراهم خواهند کرد و چنانچه این مواد سوزانده شوند باعث تولید اسید کلریدریک، گاز سمی دیوکسین و در نهایت باعث آلودگی هوا خواهند شد.
متاسفانه در کشور ما استفاده از کیسه های یک بار مصرف به نوعی رفتار متمدنانه تبدیل شده است. درحالی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته که خود این فرهنگ را در برهه های زمانی مختلف تجربه کرده اند، استفاده از این مواد کاهش یافته است.
به طور مثال اگر کسی بخواهد از این کیسه ها در زمان خرید استفاده کند باید مبلغ این کیسه ها را علاوه بر مبلغ خرید خود بپردازد. از سوی دیگر استفاده از وسایل با دوام تر و یا با قابلیت بازیافت بهتر دراین جوامع بیشتر توصیه می شود. در این کشورها استفاده از کیسه های پارچه ای به مراتب رایج تر از استفاده از کیسه های پلاستیکی است. دلیل آن هم آشنایی بیشتر مردم با مضرات این کیسه ها و خطراتشان در طبیعت است.
در کشور خودمان هم در سالیان گذشته استفاده از سبدهای دائمی و پاکت های کاغذی در هنگام خرید رفتاری رایج و متداول بود. هیچ فروشنده ای جنس خود را در کیسه های پلاستیکی تحویل مشتری نمی داد. استفاده از کیسه های پلاستیکی طی سال های اخیر به شدت رایج شده است. به طوری که هیچ فروشگاهی نیست که اجناس خریداری شده را هرچقدر جزئی و ناچیز باشد در کیسه های پلاستیکی تحویل مشتری ندهد. خواه فروشگاه های بزرگی مثل رفاه و شهروند و خواه مغازه های کوچک موجود در محلات.
عادی شدن این نحوه ارائه اجناس منجر به تغییر رفتار شهروندان شده است. این رخداد منجر به افزایش میزان تولید و مصرف کیسه های پلاستیکی شده و همچنین حجم بالای این کیسه ها در منازل برای شهروندان مشکل ساز می باشد. به طوری که در بسیاری از موارد شهروندان بسیاری از کیسه ها را بلافاصله پس از خرید و بردن اجناس به منزل دور می ریزند. طبق آمار جهانی روزانه ۵/۳ میلیون تن زباله در سراسر دنیا تولید می شود که سهم ایران در تولید زباله به ۴۰ هزارتن در روز می رسد که ۱۵/۱درصد تولید زباله جهان است. میزان پلاستیک های تولیدی در ایران بیش از ۱۷۷ هزار تن تخمین زده می شود این رقم معادل ۵۰۰ تن در هر روز است براساس آمارهای ارایه شده هر فرد تهرانی به طور متوسط روزانه سه پلاستیک وارد چرخه محیط زیست می کند که امروزه بعنوان یکی از مشکلات زیست محیطی شهرهای کشور ما به شمار می روند .از سوی دیگر، وجود این کیسه ها در میان سایر زباله ها موجب کاهش کیفیت آنها شده و امکان بازیافت بهداشتی کیسه های پلاستیکی را غیرممکن می سازد.
کیسه های پلاستیکی عمدتا از ترکیبی پلیمری به نام «پلی اتیلن» سبک درست می شوند. این ماده از ترکیب تعداد زیادی مولکول اتیلن تشکیل می گردد. این مولکول ها که بصورت زنجیره ای و تصادفی به اتم های کربن همدیگر وصل می شوند به پلی اتیلن شاخه ای نیز موسوم هستند. چگالی این ماده نسبت به سایر انواع پلی اتیلن کمتر است. این ماده برای اولین بار درسال ۱۸۹۸ کشف شد.
در ابتدای کشف همانند بسیاری از اکتشافات بشری کسی از نحوه کاربرد آن اطلاعی نداشت ولی پس از چند سال در همه فعالیت های بشری به عنوان یک ماده اصلی خودنمایی کرد. نیمه عمر این ماده در طبیعت بین ۵۰ تا بیش از ۳۰۰ سال است. به عبارت دیگر ۵۰ تا ۳۰۰ سال زمان نیاز است تا نیمی از ماده پلیمری به چرخه طبیعت باز گردد. این مدت زمان در مقایسه با مدت زمان مربوط به سایر مواد و همچنین با لحاظ نمودن شدت تولید این ماده توسط انسان عمق فاجعه ای را که در آینده ای نه چندان دور به وقوع می پیوندد را نشان می دهد. زباله های پلی اتیلن با دوام ترین گروه از زباله های دارای مصرف عمومی هستند. این مواد علاوه بر اثرات ناشی از دوام طولانی، اثرات جبران ناپذیر زیست محیطی از جمله روی حیات وحش دارند. بسیاری از این اثرات موجب مرگ جانوران بویژه جانوران درخطر انقراض می شوند.
دلایل توجه به کنترل مصرف پلاستیک در مدیریت شهری
مصرف لجام گسیخته و روزافزون کیسه های پلاستیکی و ظروف پلیمری
کمبود توجه به امر جداسازی و تفکیک کامل این مواد
کاهش توجه به امر بازیافت کیسه های پلاستیکی و ظروف پلیمری
دفن گسترده و وسیع کیسه های پلاستیکی در مراکز امحاء و دفن زباله شهری
گرایش بیش از حد و روزافزون خانواده های ایرانی و شهروندان تهرانی به استفاده غیرمتعارف کیسه های پلاستیکی و ظروف پلیمری
ترغیب شهروندان به مصرف بیش از حد این موارد با رفتار غیرمسئولانه فروشندگان کالاها و فروشگاه های زنجیره ای فعال در محیط شهری
عدم انجام اقدامات و فعالیت مفید جهت کنترل و کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی و ظروف پلیمری توسط سازمانها و نهادی متولی
عدم اجرای الزامات قانونی و قوانین تدوین شده در زمینه کاهش، کنترل مصرف و بازیافت کیسه های پلاستیکی و ظروف پلیمری توسط سازمانها و نهادهای ذی صلاح
عدم وجود سیاست و برنامه مناسب در زمینه کاهش، کنترل مصرف و بازیافت کیسه های پلاستیکی و ظروف پلیمری در سطح کشور و شهر تهران
عدم توجه به ارتقاء آگاهی و دانش شهروندان در مورد مضرات بهداشتی و زیست محیطی استفاده از کیسه های پلاستیکی و ظروف پلیمری در سطح وسیع
عدم توجه و علاقه مسئولین و سیاست گذاران به امر کاهش، کنترل مصرف و بازیافت کیسه های پلاستیکی و ظروف پلیمری در سطح کشور و شهر تهران
● راهکار مدیریتی جهت کنترل زباله های ناشی از دور ریز کیسه های پلاستیکی
هرگاه بخواهیم برای یک فرآیند برنامه ریزی کنیم باید به نقاط اصلی فرآیند و ریزفرآیندها توجه کنیم. اصلاح بعضی از این نقاط می تواند به اصلاح کل پروژه منجر شود. این نقاط که می توانیم آنها را نقاط حساس یک فرآیند بدانیم عملکرد کل فرآیند را پس از خود تحت تاثیر قرار می دهند. در رابطه با مشکل زباله های پلی اتیلنی و به ویژه کیسه های پلاستیکی نیز چنین نقاطی وجود دارد. انجام اقدامات اصلاحی در تعدادی از این نقاط نیازمند انجام تغییرات بزرگ و صرف هزینه های قابل توجه دارد. ولی در تعدادی از این نقاط می توان با انجام تغییراتی جزئی و همچنین با هزینه هایی اندک، فشار ناشی از وجود این گروه از زباله ها بر طبیعت را کاهش داد. از جمله این گروه از اقدامات که می توانیم آنها را اقدامات کوچک بنامیم می توان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ آموزش عمومی:
محتویات این آموزش ها در همه رده های سنی و به فراخور توانایی در درک مسائل تهیه و آماده می شود. این گروه از اقدامات می تواند با تغییر در رفتار عمومی، مقدار مصرف کیسه های پلاستیکی را کاهش دهد. به عبارت دیگر با کاهش مقدار تقاضا در بازار و ایجاد فشار منجر به کاهش میزان تولید این مواد و همچنین افزایش تولید کیسه های دائمی و یا یکبار مصرف قابل بازیافت می شود. توجه به این نکته لازم است که تاثیرگذاری آموزش های عمومی دیرمدت بوده و در یک زمان طولانی جواب خواهد داد. به همین علت انتظار اثربخشی کوتاه مدت از این فعالیت بی جا و بیهوده خواهد بود.
▪ ایجاد و تدوین برنامه منسجم و قابل اجرا جهت کنترل مصرف کیسه های پلاستیکی:
این برنامه باید به گونه ای تهیه و تدوین گردد که هدف اولیه آن کنترل مصرف و عرضه کیسه های پلاستیکی در مراکز خرید عمده مانند مجتمع های تجاری، میادین عرضه میوه و تره بار و از همه مهمتر فروشگاه های زنجیره ای فعال در محیط شهری باشد و بعد از آن برنامه به سمت کاهش مصرف تدوین گردد در صورت موفقیت در امر کنترل و کاهش مصرف می توان در گام بعدی اقدام به تدوین برنامه های جایگزینی و حذف مواد پلاستیکی نمود.
▪ قراردادن کانکس های بازیافت در میادین میوه و تره بار و خارج از فروشگاه های رفاه و شهروند:
هدف از ایجاد و قرار دادن این کانکس ها جمع آوری کیسه های پلاستیکی بصورت اختصاصی است. این کانکس ها موظف خواهند بود اختصاصا کیسه های پلاستیکی را جمع آوری کنند علی الخصوص کیسه های پلاستیکی توزیع شده توسط این مراکز که بیشتر آنها آرم فروشگاه های مذکور و سازمان میادین میوه و تره بار بر کیسه های پلاستیکی چاپ شده است. مهم ترین مزیت این اقدام راحت تر شدن امکان بازیافت این کیسه ها است. زیرا در صورتی که این مواد به صورت یکجا جمع آوری شوند، به حجم قابل توجهی تبدیل خواهند شد. همانگونه که گفته شد امکان بازیافت کیسه ها ساده تر و مقرون به صرفه تر خواهد بود. این اقدام به میزان قابل توجهی از مقدار زباله های پلی اتیلنی وارده به طبیعت خواهد کاست. در نتیجه به ما فرصت خواهد داد تا با زمان بندی مناسب سایر اقدامات پایه ای و مرتبط با حذف و کاهش این مواد را برنامه ریزی و اجرا نماییم.ترغیب صنایع آلاینده فعال در محدوده شهری به فعالیت آموزشی و فرهنگی (براساس قانون مدیریت پسماند و آیین نامه اجرایی آن) در زمینه آگاه سازی و اطلاع رسانی شهروندان از مضرات بهداشتی، اقتصادی و زیست محیطی استفاده از کیسه های پلاستیکی
ترغیب بانکها (براساس قانون مدیریت پسماند و آیین نامه اجرایی آن) به ارائه وامهای بانکی با سود مناسب به مراکز و صنایع تولیدکنندگان: کیسه های دائمی، پلیمرهای زیست تجزیه پذیر، ظروف یکبار مصرف سلولزی
توجه به اجرای قوانین تصویب شده در این زمینه: از دلایل اصلی در عدم اجرا قوانین می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱) عدم قبول مسئولیت توسط سازمانهای متولی
۲) عدم نظارت مرجع قانونی بر فعالیتهای سازمانهای مسئول در قانون مدیریت پسماند.