استان قم، در مجاورت کوير مرکزى ايران در جهت غرب آن واقع شده و وسعت آن 11316 کيلومتر مربع که تقريبا 6/0 درصد از مساحت کل کشور را در بر می گيرد. از شمال به استان تهران و از غرب به استان مرکزى و از شرق به استان سمنان و از جنوب به استان اصفهان محدود است.
مختصات جغرافيايى اين استان 50،8،52 تا 8،25 و 52 طول جغرافيايى نسبت به نصف النهار گرينويچ و به عرض جغرافيايى 34،8،10 تا 9،10 و 35 نسبت به خط استوا قرار گرفته است.
حدود 25 درصد از وسعت استان را مناطق کوهستانى و کوهپايه اى تشکيل داده و مابقى به صورت دشت میباشد. با توجه به اختلاف زياد ارتفاع در استان ( از 800 تا 3330 متر ) داراى آب و هواى متفاوت و اقليم هاى مختلف ( از اقليم خشک کويرى گرفته تا معتدل و کوهستانى ) میباشد.
توپوگرافی استان قم
استان قم به طور متوسط 930 متر از سطح دريا ارتفاع دارد که در پست ترين نقطه حاشيه کوير 800 متر و در بلند ترين نقطه کوهستانی به 3330 متر ( کوه وليجا ) میرسد.
شهرستان قم در ارتفاعی بين 800 متر در حاشيه کوير تا 1300 متر در مناطق کوهستانی از سطح دريا قرار دارد. شهر قم بين 830 متر تا 950 متر از سطح دريا واقع شده است و کوه تخت سرحوض در بخش کهک با ارتفاع 3293 متر بلند ترين نقطه منطقه میباشد.
اقليم
استان قم با توچه به اختلاف زياد ارتقاع ( از 800 تا 3330 متر ) از سطح دريا داراى اقليم هاى متفاوت و متنوعى میباشد که عبارتند از:
- اقليم گرم و خشک stepic () : اين اقليم وسعتى به مساحت 929200 هکتار که تقريبا 10/82 درصد مشاحت استان را شامل مى شود و داراى شاخص خشکى 10-5 میباشد.
- اقليم نيمه خشک sub stepic (): وسعت اين اقليم 142600 هکتار بوده که 6/12 درصد از مساحت استان را شامل میشود و داراى شاخص خشکى بين 20-10 میباشد.
- اقليم مديترانه Mediterranean () : وسعت اين اقليم 45800 هکتار بوده که 4 درصد از مساحت استان را شامل میشود. شاخص خشکى آن بين 24-20 میباشد.
- اقليم نيمه مرطوب sub humid () : به وسعت 18200 هکتار که 7/1 درصد از مساحت استان را شامل میشود و داراى شاخص خشکى بين 28-24 میباشد.
آب و هوا
- عوامل موثر در آب و هواى استان قم
1- عرض جغرافياى
2- ارتفاع
3- دورى و نزديکى به دريا
4- مجاورت با بيابان هاى مرکزى کشور و بادها را میتوان نام برد.
از نظر عرض جغرافيايى استان قم در عرض هاى ميانى نيمکره شمالى (بين قطب و استوا ) واقع است بنابراين بايد آب و هواى معتدل داشته باشد ولى دخالت عواملى همچون نزديکى به کوير و عامل ارتفاع باعث پيدايش تغييرات و تفاوت هايى در آب وهواى آن شده است. به طورى که تاثير ارتفاع درنواحى غربى و جنوبى استان زياد بوده و کاهش چشمگير دما در ارتفاعات به چشم میخورد. کل استان به دليل دورى از دريا از رطوبت هواى کمى برخوردار است . بادها به دليل تاثير بر روى دما، تبخير و بارندگى يک عامل مهم و موثر بر آب و هواى استان به حساب میآيند. بادهاى غربى و شرقى از بقيه مهم ترند ولى اهميت بادهاى شرقى از بادهاى غربى هم بيشتر است. بادهاى شرقى از طرف بيابان هاى مرکزى ايران به نواحى مرکزى و شرقى استان میوزند و به دليل آن که از بيابان میوزند (مخصوصا در فصول پاييز و بهار) خشکى و گرد و غبار فراوان به همراه دارند و باعث آلودگى سطح شهر قم میشوند. در فصل زمستان گاهى بادهاى شمال شرقى به داخل استان وزيده و باعث افت شديد دما میشود، و پديده اى اصطلاحا به نام سرما خشکه به وجود میآورند. بادهاى غربى نيز بخصوص در فصول پاييز و زمستان استان را تحت تاثير قرارداده و اغلب باعث بارندگى در سطح استان میشوند. جهت وزش بادهاى غالب در استان قم جهت شرقى است.
بين نواحى کوهستانى و کوهپايه اى استان، نسيم کوه و دره و بالعکس نيز جريان دارد که جنبه محلى داشته و در روز و شب جهت آن ها عوض میشود.
- بارندگى
براساس آمار و اطلاعات، ميانگين بارندگى ساليانه در سطح استان قم در يک دوره ده ساله 135 ميليمتر بوده که اين ميزان نيز به علت اختلاف ارتفاع در نواحی مختلف متفاوت است.
هر قدر که از غرب به شرق و از جنوب به شمال استان حرکت کنيم از مقدار بارش کاسته میشود، پراکندگى بارش سالانه در سطح استان به گونه اى است که 74 درصد بارش سالانه در فصول بهار و زمستان بوده و کم باران ترين فصل سال را تابستان با بارش حدود 9/1 ميليمتر تشکيل میدهد. با در نظر گرفتن ميزان اندک بارش در استان به علت هم جوارى با مناطق کويرى و وزش بادهاى گرم و خشک از طرف کوير ميزان متوسط تبخير ساليانه در حدود 300 ميليمتر برآورد شده است.
- دما
يکى ازخصوصيات بارز مناطق بيابانى سرماى شديد زمستان و گرماى بالاى تابستان میباشد به طورى که طبق آمار ارايه شده متوسط حداقل درجه حرارت سردترين ماه سال 16/5- و متوسط حداکثر گرم ترين ماه سال 5/42 درجه و حداکثر مطلق درجه حرارت هوا 49 درجه در ماه هاى تير و مرداد و حداقل آن 24- در بهمن ماه میباشد. با توجه به ويژگى خاص توپوگرافى در مناطق مختلف استان، اختلاف دماى محسوسى به چشم میخورد، به طورى که هر چه از جنوب به طرف شرق و شمال استان حرکت کنيم بر مقدار دماى هوا افزوده و از تعداد روزهاى يخبندان و تعداد روزهاى ابرى سال کاسته میشود.
رودخانه هاى استان قم
به دليل ويژگی هاى طبيعى، استان با کمبود منابع آب سطحى و زيرزمينى مواجه میباشد. روزخانه هاى قمرود و قره چاى جريانهاى دايمى و سطحى را تشکيل میدهند که با احداث سدهاى 15 خرداد و ساوه بر روى آن ها در ساليان اخير مهار شده اند. رودهاى ديگر استان مثل بيدهند، ابرجس و کبار به صورت فصلى میباشند که بخش عمده اى از آب مورد نياز جهت تامين آب شرب و کشاورزى از اين طريق تامين میگردد مهم ترين آن ها قمرود با طولى معادل 288 کيلومتر است که منبع تامين آب سد 15 خرداد نيز میباشد که انواع ماهيان همچون آزاد، شور و کپور در اين رودخانه وجود دارند. لازم به ذکر است که استان قم مجموعا داراى 3190 چشمه و قنات و چاه هاى عميق و نيمه عميق میباشد که عمده ترين آب مصرفى استان را در بخش هاى مختلف، خصوصا کشاورزى تامين میکند.
ارتفاعات مهم استان
با توجه به وضعيت چينه شناسى قم، استان قم در خط القعر استان هاى مجاور واقع شده است که وجود ارتفاعات در قسمت جنوب و جنوب غربى باعث پيدايش آب و هواى نيمه مرطوب و کوهستانى و روستاهاى سرسبز گشته است. از مهم ترين ارتفاعات استان میتوان به کوه سخت حصار، کوه آله، کوخ تخت سرحوض، کوه کلاه قاضى، کوه خضر، کوه دو برادران، کوه وليجا، کوه گلستانى و کوه آقانظر اشاره کرد و کوه هاى ديگرى هم در اطراف قم قرار گرفته اند که داراى ارتفاع چندانى نمیباشند و عبارتند از : کوه تيره، کوه کرمجگان، کوه وشنوه، و کوه فردو.
پوشش گياهى (مراتع)
حوزه شهرستان قم داراى يک ميليون هکتار مرتع است که از اين مقدار 2 درصد مراتع درجه يک، 4 درصد مراتع درجه دو، 15 درصد مرتع درجه سه، 45 درصد مراتع درجه چهار و 34 درصد مراتع درجه پنج میباشند. گونه هاى گياهى با توچه به اقليم منطقه شامل انواع شورپسند، گز، تاغ، درمنه و ساير گونه هاى خشک پسند میباشد.
در حال حاضر جمعا 360،000 راس دام در اين مراتع چرا میکنند که حدود 9/1 برابر ظرفيت مراتع است.
زيست بوم هاى نادر استان
در حدود 407 گونه گياهى در استان قم وجود دارد که 50-40 درصد اين گونه ها را گياهان دارويى تشکيل میدهد که از گونه هاى غالب آن میتوان به کلاه مير حسن- خارشتر- گون- باريجه- بادام کوهى- گز و تاغ و ... اشاره کرد.
وجود گونه هاى نادر جانورى نيز بر اهميت و حفاظت اين مناطق افزوده است.
حدودا 140 تا 150 گونه پرنده در استان وجود دارد که بيشتر آن ها مهاجرند میتوان به گونه هايى نظير هوبره- کبک- تيهو، انواع مرغابى ها و غازها و... اشاره کرد. هم چنين نزديک به 30 گونه پستاندار در اين مناطق وجود دارد که مهم ترين آن ها را کل و بز- قوچ و ميش- گراز- يوزپلنگ- روباه- تشى- شغال- گرگ- خوک وحشى- گورخر- جبير و آهو تشکيل میدهند.
از انواع خزندگان و دوزيستان موجود میتوان به انواع مارها و سوسمارها و قورباغه ها و لاک پشت ها و بزمچه ها اشاره کرد. هم چنين انواع مورچه هاى کمياب- موريانه- عنکبوت- رتيل و عقرب در اين منطقه يافت میشود.
نواحى کوهستانى
اين نوع خاص اکوسيستم را عمدتا در نواحى جنوب و جنوب غربى استان میتوان يافت و به طور کلى اين نواحى ارتفاع بيش از 1500 متر از سطح دريا را شامل میشود و بيشترين حجم بارش استان در اين مناطق بوده و منشا جريان رودهاى فصلى و در واقع پايگاه تمرکز جمعيت روستايى استان میباشد. پوشش گياهى منطقه تقريبا غنى و به صورت پوشش است کوهستانى است و درختچه هاى بادام کوهى، ازگيل و پسته وحشى از شاخص هاى گياهى اين مناطق بشمار میرود. از جانواران منطقه میتوان به : کل و بز، گربه وحشى، گرگ، شغال، روباه، تشى، خوک وحشى و... و پرندگانى نظير شکاری ها و برخى پرندگان پاسرى فرم اشاره کرد مانند: عقاب دشتى، دليجه، شاهين، کرکس، انواع گنجشک و...
از مهم ترين نوحى کوهستانى استان میتوان به منطقه شکار ممنوع پلنگ دره اشاره کرد که با وسعتى معادل 36،000 هکتار در جنوب غربى قم در 50 کيلومترى اين شهرستان قرار دارد. وجود ارتفاعاتى از جمله کوه آله و سخت حصار از ويژگ هاى توپوگرافى منطقه محسوب میشود و وجود چشمه سارهاى فراوان و مناظر طبيعى زيبا از ويژگی هاى تفرجى منطقه بحساب میآيد. پوشش گياهى مناسب که از شاخص ترين گونه ها میتوان به انواع گرامينه ها، گز- بادام کوهى (بادامچه) گون- کلاه ميرحسن اشاره کرد و تنوع جانورى مناسب از قبيل : کبک- تيهو- بلدرچين- کل و بز- قوچ و ميش- گرگ- گراز- شغال و روباه از پارامترهايى است که در صورتى که مورد محافظت قرار گيرند میتواند در زمره مناطق خوب کشور باشد. اين منطقه در آينده اى بسيار نزديک به منطقه حفاظت شده تبديل خواهد شد.
نواحى دشتى
اين نواحى بيشتر در مرکز و شمال و شرق استان با شيب کم از اطراف به سمت درياچه نمک و حوض سلطان کشيده شده و هر چه از نواحى غرب و کوهستانى جنوب به سمت درياچه نمک و دشت مسيله حرکت کنيم از کيفيت آب و خاک کاسته شده و دشت هايى به شکل بيابان هاى خالى از سکنه با پوشش گياهى منفرد به چشم میخورد. اين مناطق در صورت احياء، زيستگاه مناسبى جهت زيست جانورانى نظير: جبير، گورخر آسيايى، يوزپلنگ و پرندگانى نظير: هوبره و انواع کبوتر میتواند باشد. هم چنين به علت شرايط خاص منطقه پرورش شتر در اين مناطق به صورت پراکنده صورت میگيرد.
در فصل پاييز و زمستان ( به خصوص زمستان ) در اطراف درياچه حوض سلطان و درياچه نمک پرندگان مختلفى شامل حواصيل، غاز خاکسترى، آنقوت، لک لک و... که به اين مناطق مهاجرت کرده اند را نيز میتوان مشاهده کرد.
تالاب درياچه حوض سلطان
اين تالاب به نام هاى ديگر از قبيل درياچه قم، درياچه ساوه، درياچه شاهى و درياچه حوض سلطان نيز معروف است. اين تالاب با مساحت تقريبى 6/7428 هکتار در محدوده شمال شرقى استان قرار گرفته ارتفاع آن از سطح دريا 710 متر میباشد و با بارندگى 120-100 ميليمتر در سال اين منطقه را در زمره نواحى کم باران قرار داده است. خاک منطقه از نظر شورى، دواير متحدالمرکزى به محدوديت مرکز درياچه تشکيل میدهد که ميزان شورى از مرکز به طرف بيرون به تدريج کاهش يافته و نوع گياهان منطقه به سبب خصوصيات ويژه اى که دارا هستند از نظر خواص دارويى، مواد موثر و ساير کاربردها قابل مطالعه میباشند. پرندگان منطقه به دو گروه مهاجر و بومى تقسيم میگردند که درهر گروه انواع گوشت خوار و گياه خوار وجود دارد. تنوع اين پرندگان با وچود فقرزدايى اقليمى چشمگير میباشد.
هوبره، انواع کبوتر و ... و پرندگان مهاجر نظير: غاز خاکسترى، آنقوت، لک لک ، انواع عقاب و غيره را میتوان نام برد.
در منطقه پستاندارانى از قبيل خرگوش، موش صحرايى، روباه و گاهی آهو ديده میشوند. در ميان خزندگان منطقه حضور مارها و سوسمارها که در کنترل بيولوژيک آفات نقش دارند بارز میباشد. انواع عنکبوت، رتيل، موريانه و مورچه هاى کمياب در پيرامون درياچه گسترده هستند. مطالعات انجام شده، حضور پرتعداد و متنوع انواع باکترى هاى نمک دوست را در خاک هاى منطقه نشان میدهند که برخى از انواع موجود بنا بر شواهد اوليه منحصر به فرد بوده و خصوصيات ژنتيکى و فيزيولوژيکى ويژه انتظار حضور آنزيم ها، آنتى بيوتيک ها و فرآورده هاى ارزشمند ميکروبى در آن ها وجود دارد.
وجود انواع دياتوم ها ( جلبک هاى تک سلولى ) به عنوان اولين توليد کنندگان غذا در اکوسيستم هاى آبى در آب هاى شور منطقه قابل تامل میباشد اين گونه جلبک ها در صورت توليد انبوه میتواند در تعليف دام مورد استفاده قرار گيرد.
دستيابى به تخم و بالغ آرتميا ( ميگوى آب شور) به عنوان تنها جانور آبزى پيرامون درياچه توسط محققان و پژوهشگران قم انديشه بهره ورى اقتصادى آب هاى شور منطقه و ايجاد اشتغال زايى جمعيت ساکن را به شدت تقويت میکند. در هر حال منطقه از نظر زيست شناسى - بوم شناسى ديرينه شناسى- هوا اقليم- اشتغال زايى و تفرج گاهى قابل تامل و تحقيق ژرف بوده و به عنوان يکى از چشم اندازهاى توسعه استان قم مطرح است.
حفاظت و حيات منطقه از تعرض سودجويان و ناآگاهان محيط زيست و ترميم خسارات وارد شده به پوشش گياهى در سال هاى اخير نيز بايستى در دستور کار متواليان امر به خصوص اداره کل حفاظت محيط زيست قرار گيرد که اين اداره کل با توجه به مديريت موفق آن از پيشگامان تحقق اين مساله به شمار میرود.
نواحى مرتعى و دامنه ها
اين نواحى در جنوب و جنوب غربى استان و در پاى ارتفاعات ذکر شده قرار دارد و جنس آن بيشتر از رسوبات ريز دانه و مخروط افکنه هاى بزرک و کوچک است و پوشش گياهى مرتعى منطقه با وسعتى حدود نهصد هزار هکتار شامل 2 درصد مراتع درجه يک، 8 درصد مراتع درجه دو، 24 درصد مراتع درجه سه، و 66 درصد مراتع درجه چهار میباشد. گونه هاى گياهى با توجه به شرايط اقليمى منطقه شامل: انواع گرامينه ها، درمنه، کله مير حسن، کنگر، گون، ريواس، تاغ، گز و شيرين بيان را میتوان نام برد.
اين مناطق زيستگاه مناسبى براى جانورانى نظير: آهو، قوچ و ميش، خرگوش و پرندگانى نظير کبک و تيهو و انواع خزندگان مانند: مار، انواع مارمولک، بزمجه و لاک پشت میباشد.
منابع آبهاى زيرزمينى
از ديرباز مردم قم به احداث قنوات و چاه ها به علت وضعيت خاص اقليمى شهرستان و آ‌بيارى بخش عظيمى از مزارع بوسيله چاه ها و قنوات و چشمه سارها توجه ويژه اى داشته اند.
در حال حاضر از 720 حلقه چاه عميق، 127 چاه نيمه عميق، وتعداد زيادى قنات و چندين دهنه چشمه در سطح شهرستان، آبى معادل 640 ميليون متر مکعب در سال استحصال میگردد